Nghề làm tranh cắt giấy của người Nùng Dín ở Mường Khương, Lào Cai đã tồn tại trong đời sống văn hóa tâm linh của mọi gia đình và cộng đồng người Nùng Dín ở Lào Cai từ rất lâu đời, là một nghề đòi hỏi sự tỉ mỉ, công phu và sáng tạo, gắn liền với nghi lễ quan trọng trong chu kỳ vòng đời người.

Nghề làm tranh cắt giấy

Tranh cắt giấy thường được làm và sử dụng khi trong cộng đồng có người qua đời và tổ chức tang lễ. Đây là lễ vật dâng người quá cố, có ý nghĩa như một món quà thể hiện lòng hiếu thảo mà con cháu dành cho cha mẹ, ông bà khi trở về thế giới bên kia.

Bộ tranh cắt giấy của người Nùng Dín có nhiều loại. Thông thường, bộ tranh cho một đám tang bao gồm: nhà táng, cây tiền, những bức trướng, ngựa giấy,... Nhà táng (rân sả) tượng trưng cho một cơ ngươi khang trang, một cuộc sống đầy đủ, là những gì mà người sống mong muốn làm cho người đã khuất; cột tiền (ẳn xả) hay còn gọi là cây tiền cho người chết, với mong muốn người chết có được cuộc sống giàu sang phú quý; những bức trướng “chỉ vần đứng”, “chỉ vần ngồi” để tỏ lòng tiếc thương người qua đời; ngựa giấy mang ý nghĩa là con vật chuyên chở hàng hóa khi người quá cố về thế giới bên kia,…

          Trong quy trình làm tranh cắt giấy, việc đục tranh là khâu quan trọng, khó và mất nhiều thời gian nhất. Tranh cắt giấy được đục theo hai cách: đục trực tiếp trên khổ giấy hoặc đục theo khuôn mẫu có trước. Vì các họa tiết, hoa văn rất sát nhau, với nhiều hình dáng, lại thường đục cả tập giấy dày nhiều lớp, nên lưỡi đục phải sắc, thao tác phải khéo léo,... Tùy thuộc vào từng loại hoa văn mà nghệ nhân lựa chọn dụng cụ cắt (kéo, dao, cật nứa), dùi, đục, búa cho phù hợp, để tạo ra các hoa văn sắc nét, tinh tế.

Các nghệ nhân thường kết hợp nhiều màu khác nhau trên cùng một bức tranh, như tím, đỏ, xanh, vàng, đen và trắng. Cách sử dụng màu trên tranh cắt giấy của người Nùng Dín ở Lào Cai có những đặc điểm riêng biệt, từ kỹ thuật pha chế và nhuộm màu cho tới việc phối màu. Sau khi đục cắt, chạm trổ là đến việc cài xen các bức chạm trổ tranh giấy màu để trang trí: rỡ từng lớp tranh ra khỏi tập giấy, rồi dán bồi lên một lớp giấy màu khác (đối lập với màu tranh) để tạo màu sắc hài hòa giữa gam nóng và gam lạnh mà không bị sặc sỡ, lòe loẹt. Mô típ hoa văn trang trí trên nhà táng (bằng giấy) đã khắc họa những ý niệm của con người về thế giới cõi âm mà họ tưởng tượng ra qua hình ảnh hoa, lá, cỏ, cây, làng bản, chim muông, thú rừng, trâu bò, lợn gà, con cá, con cua, nhà cửa, công cụ lao động sản xuất (cày, bừa, cuốc xẻng,...).

Sắc màu trên tranh cắt giấy

Các họa tiết hoa văn trang trí trên tranh cắt giấy đầy màu sắc huyền bí và linh thiêng phản ánh thế giới tâm linh của người Nùng Dín; đồng thời phản ánh tình cảm giữa con người với con người và tái hiện một phần lịch sử tộc người trong quá khứ. Nét văn hóa trong nghệ thuật tranh cắt giấy có vai trò quan trọng trong việc giáo dục thế hệ trẻ về lòng biết ơn công dưỡng dục sinh thành của cha mẹ, ông bà, về tình làng nghĩa xóm của cộng đồng,… hướng con người đến cái thiện, tránh xa cái ác.

Với những giá trị văn hóa và lịch sử đặc sắc, nghề làm tranh cắt giấy của người Nùng Dín huyện Mường Khương đã được Bộ VHTTDL đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia tại Quyết định số 3820/QĐ-BVHTTDL ngày 31/10/2013./.

Lưu Vân Anh (nguồn Cục di sản Văn hóa)