Nghệ thuật múa xoè không chỉ là niềm tự hào văn hóa, mà còn mang tiềm năng rất lớn trong phát triển du lịch bền vững. Việc bảo tồn và khai thác giá trị của múa Xoè trong hoạt động du lịch là giải pháp quan trọng nhằm thu hút khách du lịch và quảng bá bản sắc văn hóa địa phương.

1. Nguồn gốc múa xoè

Có chuyện kể rằng từ xa xưa, lâu lắm rồi, mấy năm liền ở Bắc Hà mùa màng đều thất bát. Cây lúa ra bông cứ lép trắng, cây ngô ra bắp nhưng không có hạt. Người Tày ở vùng Tả Chải - Na Hối đã cùng nhau góp một mâm cơm để cúng thần linh, cầu cho mùa màng được bội thu. Và năm ấy, trời mưa thuận gió hòa, cây lúa trĩu bông, cây ngô chắc hạt. Để cảm ơn trời đất, ông bà ta mở hội ăn mừng, trong ngày hội tiếng trống và tiếng kèn pí lè vang lên rộn rã, không ai bảo ai cùng nắm tay nhau thành vòng tròn, nhảy múa và hát lên rồi thành nhịp xòe như hôm nay.

Sự phát triển của nghệ thuật xoè Tả Chải, Bắc Hà gắn liền với vị thổ ty vùng Bắc Hà (những năm đầu thế kỉ XX) ông Hoàng Yên Tchao. Khi xây dựng dinh thự (khởi công năm 1914, hoàn thành năm 1921) đã để ở khoảng giữa một sân rộng làm sân xoè. Để ăn mừng “nhà mới”, năm 1924, Hoàng Yến Chao cho con nuôi là Hoàng Văn Phiển lặn lội sang tận cao nguyên Mộc Châu (tỉnh Sơn La) đón hai thầy về Bắc Hà dạy các điệu xòe: xòe nón, xòe khăn, xòe mời rượu để đội văn nghệ phục vụ khách. Rồi lại thêm một người dân địa phương đi lính cho Pháp, học của người Nhắng (Giáy) ở Bát Xát điệu xòe, trở về dạy cho bà con. Người Tày ở Tả Chải đã cải tiến thành điệu Xoè then, có nghĩa là vừa múa xòe vừa hát then. Múa Xòe Tả Chải có sự giao thoa, tiếp biến với điệu valse của Pháp. Trong thời gian giúp xây dựng dinh Hoàng A Tưởng (từ năm 1914 đến năm 1921), Khi người Pháp lên xây dựng những đội xòe cho dinh Hoàng A Tưởng, họ đã vô tình mang theo những nhịp của điệu Valse vào xòe khiến cho điệu múa này càng tăng thêm tính sôi động, vui tươi, vừa có chút nhẹ nhàng, lãng mạn của điệu Valse cổ điển. Đó là điểm làm nên sự đặc biệt của xòe Tả Chải so với xòe ở những nơi khác, tạo nên nét độc đáo và đặc sắc riêng cho điệu xòe Tày, khác với xòe Mường, xòe Thái.

Lễ hội xoè

2. Nét độc đáo của nghệ thuật múa xoè

Nghệ thuật xoè có nhiều điệu, các điệu xoè sử dụng nhạc cụ trống chiêng gồm có: Điệu Pa nhăm pa (bước dẫm bước); Điệu The hiếng hua (nghiêng đầu vai); Điệu Tặp lăng (vỗ lưng);  Điệu Nhăm pa (dẫm bước); Điệu Rộp bưng (dậm sàn); Điệu múa Phật khẩu (đập lúa). Các điệu xoè sử dụng nhạc cụ kèn trống gồm có: Điệu The tối (xoè đôi); Điệu The xí căn (xoè bốn người); Điệu The mò pi-a (xoè mò cá); Điệu The khăn (xoè khăn); Điệu The chúp (xoè nón); Điệu The cơ (xoè cờ).

Xòe Tả Chải, Bắc Hà có tiết tấu đa dạng, biến hóa, vũ điệu mềm mại, uyển chuyển, được mô phỏng và cách điệu theo hoạt động lao động sản xuất, tập quán sinh hoạt của đồng bào Tày nơi đây. Từ những động tác lao động khô cứng đơn thuần đã được nghệ nhân thổi hồn thành những điệu xoè mềm mại, uyển chuyển. Ví dụ như điệu xòe đập lúa dồn dập, náo nhiệt như tái hiện cảnh gặt lúa, gánh thóc về nhà, nhịp điệu khẩn trương. Còn điệu xòe mò cá (pi a) thì vòng xòe đều đều, nhẹ nhàng xoay tròn khi chụm vào, khi chia ra, như mô tả, cách điệu hoạt động của người dân cùng nhau lập nhóm bắt cá. Trong các kiểu xòe, điệu xòe vòng là thông dụng nhất. Nhịp trống chiêng lúc bổng, lúc trầm tạo lên sức lôi cuốn mạnh mẽ, như thúc giục, như cuốn các chàng trai cô gái hoà vào vòng xoè, tay trong tay, chân người nọ dịch bước theo chân người kia, say sưa theo nhịp trống. Trong khi hoà vào vòng xoè, con người ta dường như thăng hoa hơn, sự rụt rè, ngượng ngập thường ngày biến mất, mọi người tự nhiên nhún bước, nghiêng mình theo vòng xòe ngày càng lan rộng và cuốn hút.

Nghệ thuật xòe thể hiện sự kết nối giữa các thế hệ, giữa các thành viên cộng đồng, giữa các thế hệ trong và ngoài cộng đồng. Nghệ thuật xòe được trao truyền trực tiếp giữa các thế hệ, các thành viên cộng đồng, không kể tuổi tác, giới tính. Mọi người tham gia xòe đều có thể học hỏi từ nhau, người này chỉ cho người khác, nhịp nhàng cùng bước theo điệu nhạc. Trong gia đình người Tày, trẻ em học xòe từ ông bà, cha mẹ khi cùng họ tham dự nghi lễ Then, trong đám cưới, các cuộc vui, lễ hội Lồng tồng, hội cốm.

Có thể nói, xòe của người Tày ở Tả Chải mang trong mình những giá trị văn hóa, nhân văn đặc sắc, trở thành phương tiện giao tiếp, kết nối cộng đồng, một tài sản quý giá của cộng đồng. Cùng với dòng chảy của thời gian, xòe đã đi sâu và có sức sống bền bỉ trong đời sống văn hóa của cộng đồng dân tộc Tày ở Bắc Hà, Lào Cai. Múa xòe có mặt không chỉ sau những buổi lao động mà còn đi vào lễ hội, những nghi lễ thiêng liêng, những buổi sinh hoạt văn hóa cộng đồng, lễ mừng cơm mới, lễ tết, hội bản Lồng tồng.

3. Khai thác giá trị của nghệ thuật múa xoè để phát triển du lịch bền vững ở Bắc Hà

Bắc Hà – viên ngọc vùng cao Tây Bắc, nổi tiếng với khí hậu mát mẻ quanh năm, chợ phiên đầy màu sắc, dinh thự Hoàng A Tưởng cổ kính và những bản làng bình yên mang đậm bản sắc dân tộc. Đến Bắc Hà, du khách không chỉ được thưởng thức ẩm thực độc đáo như thắng cố, rượu ngô mà còn có cơ hội trải nghiệm múa Xòe Tà Chải, hòa mình vào văn hóa người Tày, Nùng,Mông…. Đặc biệt khi tiết trời vào xuân cả Bắc Hà sôi động, bừng tỉnh bởi những vườn hoa mận, hoa lê, hoa đào rực rỡ khắp nơi. Du lịch Bắc Hà đang vươn mình mạnh mẽ. Việc bảo tồn và khai thác giá trị của múa xoè trong hoạt động du lịch là giải pháp quan trọng nhằm thu hút khách du lịch và quảng bá bản sắc văn hóa địa phương. Để bảo tồn và khai thác giá trị của múa xòe Tà Chải trong hoạt động du lịch ở Bắc Hà, cần thực hiện các giải pháp sau:

Một là phát triển các câu lạc bộ, đội văn nghệ xòe tại địa phương với cơ cấu, cơ chế cụ thể, phù hợp để phục vụ du khách khi có nhu cầu. Tổ chức lễ hội múa xoè theo mùa du lịch để tạo điểm nhấn cho Bắc Hà. Các sự kiện này có thể đi kèm với các hoạt động như thi múa xoè giữa các bản làng, hội chợ văn hóa, không gian ẩm thực đặc sản địa phương, tạo thành sản phẩm du lịch đặc sắc thu hút du khách.

Hai là phát triển tour trải nghiệm “Một ngày làm nghệ nhân múa xoè”. Xây dựng tour du lịch độc đáo, trong đó du khách có thể: Học và biểu diễn múa xoè cùng nghệ nhân địa phương; Tự tay chuẩn bị trang phục dân tộc và trải nghiệm cuộc sống văn hóa bản địa; Tham gia các nghi lễ truyền thống đi kèm với múa xoè.

Ba là kết hợp múa xoè với nghệ thuật trình diễn hiện đại. Xây dựng các chương trình nghệ thuật kết hợp giữa múa xoè truyền thống với công nghệ trình diễn ánh sáng, nhạc nền hiện đại để tạo sức hút với du khách trẻ tuổi và quốc tế.

Bốn là đào tạo hướng dẫn viên am hiểu về văn hoá và nghệ thuật múa xoè. Xây dựng đội ngũ hướng dẫn viên du lịch chuyên về văn hóa bản địa, có thể giới thiệu và biểu diễn các điệu múa xoè, giúp du khách có cái nhìn sâu sắc hơn về loại hình nghệ thuật này.

Năm là xây dựng không gian trưng bày diễn giải về nghệ thuật múa xoè. Tạo không gian trưng bày về lịch sử, trang phục, nhạc cụ và câu chuyện của múa xoè trong các khu du lịch cộng đồng, giúp du khách hiểu hơn về giá trị nghệ thuật của loại hình này.

Sáu là phát triển nội dung số về múa xoè. Sử dụng công nghệ thực tế ảo (VR), video 360 độ để quảng bá múa xoè trên nền tảng số, giúp tiếp cận nhiều đối tượng du khách hơn, đặc biệt là khách du lịch quốc tế.

Nghệ nhân chỉ dạy cho các cháu học sinh về nhạc cụ biểu diễn xoè

Phát triển du lịch bền vững thông qua bảo tồn và khai thác giá trị nghệ thuật múa xoè vừa giúp bảo tồn văn hóa truyền thống, vừa tạo động lực phát triển kinh tế du lịch cho Bắc Hà, Lào Cai. Việc kết hợp giữa nghệ thuật múa xoè với các hoạt động du lịch trải nghiệm sẽ giúp nâng cao giá trị văn hóa, thu hút khách du lịch và thúc đẩy sự phát triển bền vững của du lịch Bắc Hà.

Phan Phượng