Theo truyền thuyết từ xa xưa, các gia đình người Hà Nhì trước khi chọn được vùng đất ưng ý sẽ dắt theo một con chó đi quanh vùng đất đó chín vòng, việc dắt chó đi quanh vùng  là để  xua đuổi tà khí, mang lại an lành cho người dân. Sau đó, người đàn ông đại diện cho gia đình sẽ đào 3 lỗ nhỏ, mỗi lỗ để 3 hạt thóc quay về 3 hướng, sau đó úp bát lên rồi làm các thủ tục khấn gọi tổ tiên và thần linh. Qua một đêm gia đình mở những chiếc bát đó ra, các hạt thóc còn nằm nguyên thì có nghĩa là tổ tiên và thần linh cho phép họ dựng nhà ở chỗ đó, nếu các hạt thóc quay đi hướng khác tức là tổ tiên và thần linh không cho ở. Đối với mỗi người đàn ông Hà Nhì trưởng thành thì việc xây nhà là điều rất quan trọng và cần được lựa chọn rất cẩn thận. Đó cũng là nền văn hoá đặc sắc của dân tộc Hà Nhì theo thời gian.

Ngôi nhà trình tường truyền thống tại Y Tý, Bát Xát

Người Hà Nhì thường sống ở vùng núi cao nằm ở độ cao trên 2000m so với mực nước biển, quanh năm có mây mù che phủ nhiệt độ có lúc xuống âm độ. Điều này tác động rất lớn đến kiến trúc ở nhà trình tường. Cộng thêm với truyền thống làm ruộng bậc thang lâu đời thì họ rất thông thạo thổ nhưỡng đất đai nên từ những kinh nghiệm đó, họ đã xây dựng ngôi nhà bằng đất chắc chắn của mình. Sau khi tìm được địa điểm và mẫu đất ưng ý, vào mùa khô từ từ tháng 9 đến tháng 12 âm lịch, người Hà Nhì bắt đầu làm móng nhà. Móng nhà được đào sâu xuống nền đất khoảng 1m và được xếp bằng những viên đá cao hơn mặt đất khoảng 50 cm. Móng được làm bằng đá phải chắc chắn để tránh sau này chân tường không bị ẩm ướt, tạo độ bền cao, không bị sụt đất xuống. Sau đó đặt khuôn gỗ và đổ đất vào, dùng chày gỗ giã mạnh cho đất kết dính đến độ tháo khuôn gỗ ra mà đất không rơi. Khuôn dài 2 - 2,5m, rộng 60cm. Mỗi bức tường được làm từ 6 đến 8 khuôn trồng lên nhau.

Quá trình nén đất, trình tường rất công phu dưới bàn tay của những người đàn ông trong bản làng

Về kiến trúc, nhà trình tường được dựng theo hình vuông với bốn mái hình chóp thường có ba gian, có hiên rộng ở mặt trước nhà, không có cửa sổ, cửa ra vào cũng ít, phổ biến là chỉ có một cửa mở ở mặt trước nhà và lệch về một bên trông giống như một cây nấm. Với kiểu thiết kế này, sẽ giữ ấm được vào mùa đông còn mát mẻ vào mùa hè, hơn nữa còn có thể phòng chống thú dữ.

Đối với người Hà Nhì thì ông bà, bố mẹ ở gian bên phía đông, con dâu, con gái và các cháu ở gian phía tây, gian giữa là nơi uống nước quây quần cả gia đình. Phần hành lang thường làm rộng đủ đặt một chiếc giường dành cho khách hoặc con trai chưa vợ trong gia đình. Gian bếp có vị trí đặc biệt quan trọng, vừa là nơi sưởi ấm, vừa là nơi nấu nướng, đồng thời cũng là nơi sinh hoạt, tiếp khách của gia đình và quan trọng hơn là bếp đặt ngay trong nhà quá trình đun khói sẽ tạo cho ngôi nhà bền chắc theo thời gian.

Hình ảnh nhà trình tường cải tiến dựa trên thiết kế truyền thống hiện nay

Hiện nay, đời sống vật chất cũng như văn hóa tinh thần của dân tộc Hà Nhì được nâng cao, nguyên vật liệu làm nhà tiện lợi, nhiều gia đình đã chọn lợp mái gỗ, mái ngói thay cho mái tranh càng làm cho ngôi nhà trình tường khang trang, bền, đẹp hơn mà vẫn giữ nguyên được nét đẹp độc đáo theo truyền thống của người Hà Nhì. Những đường nét riêng cổ kính ở ngôi nhà trình tường luôn là điều hấp dẫn đối với người thích khám phá tìm hiểu về văn hóa cộng đồng dân tộc vùng cao Y Tý.

Bích Ngọc