Trước đây đua ngựa ở Bắc Hà diễn ra đơn giản. Đoạn đường thường được chọn để đua là bắt đầu từ trung tâm huyện, đích đến là đoạn đường bắt đầu rẽ vào xã Thải Giàng Phố. Trên đoạn đường đó có cả những đoạn bằng phẳng và cả những đoạn mấp mô để thử tài ngựa và người điều khiển ngựa.  Đích đến là một cây cao có treo dải vải đỏ. Người thắng cuộc là người đến đích đầu tiên và lấy được giải vải này. Phần thưởng là bình rượu hoặc mảnh vải lanh. Tuy phần thưởng giá trị không cao nhưng phong trào đua ngựa của Bắc Hà vẫn vô cùng sôi động. Đặc biệt các chàng trai luyện ngựa, háo hức chờ đón đến ngày đua để so tài với nhau. Trong ngày đua người dân quanh vùng cũng đến cổ vũ rất đông, tạo lên không khí đông vui, nhộn nhịp.

Không chỉ có đua ngựa bình thường, người Bắc Hà còn có kiểu đua ngựa bắn súng. Ngoài khả năng cưỡi ngựa, có ngựa tốt thì người tham gia còn phải là một tay súng thiện xạ. Khi đến đích thì họ phải bắn chính xác vào mảnh vải xanh dán vào vách núi.

Sau nhiều năm lễ hội đua ngựa bị mai một, không còn phổ biến. Vào những năm 90 của thế kỉ trước đua ngựa bắt đầu được phục hồi, đã có một vài cuộc đua ngựa diễn ra lẻ tẻ do địa phương tổ chức. Đường đua không còn là đường mòn tự nhiên nữa mà được đưa vào sân vận động. Đến năm 2004, lần đầu tiên lễ hội đua ngựa được tổ chức với quy mô khá lớn, thu hút được các các nài ngựa đến từ các địa phương trong và ngoài tỉnh tham gia. Dấu mốc lớn nhất là vào năm 2007, đánh dấu bước phát triển cuả lễ hội đua ngựa bắt đầu cho một hoạt động thường niên.

Từ đó đến nay, đến hẹn lại lên giải đua ngựa truyền thống Bắc Hà được tổ chức vào đầu tháng 6 hàng năm. Đua ngựa giờ đây không chỉ bó hẹp trong phạm vi huyện Bắc Hà mà còn thu hút các tỉnh cùng tham gia. Cung đường đua có thể thay đổi, phần thưởng cho người thắng cuộc không phải là bình rượu hay dải vải lanh nữa. Nhưng có một điều không thay đổi và tạo ra sức hút của lễ hội đua ngựa Bắc Hà đó là các kị sĩ chân đất. Ngày thường họ là nông dân, ngựa chỉ dùng để thồ hàng. Đến lễ hội họ là những kị sĩ dũng cảm, can trường, ngựa thồ trở thành ngựa đua dẻo dai, đầy sức mạnh.

Lễ hội đua ngựa được tổ chức thường niên là một hoạt động tích cực để quảng bá văn hóa và thu hút du khách đến với Bắc Hà. Năm 2019 lễ hội đua ngựa được tổ chức vào ngày 7,8 tháng 6. Hãy sắp xếp thời gian để đến với “Vó ngựa cao nguyên trắng”, không chỉ được thưởng thức cuộc so tài giữa các kị sĩ mà còn được thưởng thức những trái mận Tam Hoa chín mọng.

Phan Phượng