Bất kì ai nếu được nhìn qua những nhà trình tường của người Hà Nhì đều thấy ấn tượng vì vẻ ngoài độc đáo của nó. Ngôi nhà 4 mái đều nhau, lợp bằng cỏ tranh, tường trình đất. Các ngôi nhà nằm san sát nhau, nhìn xa như những chiếc nấm khổng lồ mọc trên sườn núi. Thi thoảng có những mái nhà lâu năm không lợp lại, rêu xanh phủ lên càng tạo lên vẻ đẹp lạ lùng. Giữa những triền ruộng bậc thang mềm mại, mây lãng đãng trôi, ẩn hiện dưới lớp mây là những “cây nấm” tạo lên khung cảnh huyền ảo chưa từng có.

Để có được những ngôi nhà trình tường hình nấm lạ và độc như này là nhờ bàn tay cần mẫn và khối óc thông minh của đồng bào Hà Nhì. Nhìn bê ngoài những ngôi nhà  trình tường rất đơn sơ, mộc mạc nhưng để xây dựng nó tốn rất nhiều công sức và thời gian, thậm chí kéo dài hàng tháng. Người Hà Nhì thường làm nhà vào mùa nông nhàn từ tháng 9 đến tháng 12 âm lịch. Sau khi tìm được địa điểm và mẫu đất ưng ý, người ta bắt đầu làm móng nhà. Móng nhà được đào sâu xuống nền đất khoảng 2 gang tay và được xếp bằng những viên đá cao hơn mặt đất một khoảng. Người ta phải làm móng bằng đá để sau này chân tường dù bị ẩm ướt cũng không bị sụt đất xuống. Sau đó người ta đặt khuôn gỗ và đổ đất vào và dùng chày gỗ giã mạnh cho đất kết dính đến độ tháo khuôn gỗ ra mà đất không rơi. Khuôn rộng 60cm, dài 2 - 2,5m. Mỗi bức tường được làm từ 6 đến 8 khuôn trồng lên nhau. Để tạo độ đẹp cho tường nhà, người ta dùng các thanh gỗ nhỏ đập hai bên mặt tường cho thật nhẵn.

Nói về độ bền của những bức tường đất này có thể sánh ngang với bê tông. Trong bản làng người Hà Nhì ở Y Tý nhiều ngôi nhà được trình từ cách đây 70, 80 năm những vẫn vững chắc.

Để trình được bức tường dày, vững chắc như này người ta cần sự khéo léo và sức mạnh của đôi bàn tay giã đất thật nhuyễn, kết dính với nhau như bê tông. Trình xong tường xung quanh, đồng bào lấy gỗ rừng làm khung nhà bên trong tường đất và lợp mái. Trước đây, đồng bào thường lợp bằng cỏ gianh hoặc rơm rạ. Nay lợp bằng phi-brô-xi-măng, tôn. Để làm được một ngôi nhà hoàn thiện, người Hà Nhì thường hộ giúp nhau, không ai tự trình tường cho ngôi nhà của mình mà thường có rất đông anh em, hàng xóm đến giúp.

Mỗi ngôi nhà trình tường có một cửa ra vào ở chính giữa nhà và một cửa phụ ở đầu hồi nhà bên trái, hoặc bên phải để ra phía sau. Ngoài ra, đồng bào còn làm thêm một, hoặc hai cửa thông gió ở bên trái, hoặc bên phải lối ra vào. Bên trong nhà có một bức tường phụ cũng bằng đất nện chạy song song với tường chính ở cách cửa ra vào khoảng 1,5 m. Khoảng trống giữa tường phụ và tường chính được kê giường ngủ cho con trai chưa vợ hoặc cho khách. Bên trong nhà chính là bếp và giường ngủ của chủ nhà.

Với bức tường đất dày nên những ngôi nhà này về mùa đông, cho dù trời rét xuống âm độ, trong nhà đồng bào vẫn ấm. Còn về mùa hè, ngồi trong nhà vẫn mát mẻ. Những ngôi nhà trình tường không hiện đại nhưng nó mang nét đẹp hoang sơ của núi rừng, phù hợp với cuộc sống, với khí hậu khắc nghiệt trên vùng núi cao. Đây chính là điểm hấp dẫn du khách đến và tìm hiểu phong tục tập quấn của đồng bào.

Lưu Vân Anh