Nhờ vào việc bóc lột, buôn bán muối, thuốc phiện ông Hoàng Yến Tchao đã tích lũy được một số tài sản rất. Và để khẳng định sự uy phong và giàu có của họ tộc  mình trên mảnh đất cao nguyên trắng này nên thổ ty Hoàng Yến Tchao đã quyết định xây dựng nên ngôi nhà bề thế như hiện nay. Công trình được khởi công xây dựng từ năm 1914 đến cuối 1921 thì hoàn thành.

Theo những lời dân trong vùng kể lại, để xây dựng và chuẩn bị khởi công công trình họ Hoàng chuẩn bị khá công phu: mời các thầy địa lý về xem địa điểm, thế đất… để tìm cho được chỗ nào là “âm dương điều hoà và có thể hợp làm một thì sẽ đăng đạt được một môi trường hoàn hảo như ý…”

             Sau nhiều năm thăm dò và nghiên cứu cuối cùng cũng tìm được chỗ đất “lành” hợp với long, mạch, thuỷ, sa. Đó là một khu đất cao ráo vuông vức, có gò đằng sau, trước có sông suối. Chủ nhà nhất định tài lộc hanh thông, sức khoẻ dồi dào, bổng lộc xung đầy, thậm trí quyền cao chức trọng.

             Về vật liệu ông Hoàng Yến Tchao chuẩn bị rất kỹ lưỡng – có một số người dân kể rằng sắt, thép, xi măng được vận chuyển bằng đường sắt Hà Nội – Lào Cai, đến Phố Lu thì tiếp tục vận chuyển bằng đường bộ lên Bắc Hà  (khoảng 40km). Gạch ngói được sản xuất tại chỗ bằng đất sét ở địa phương dưới sự chỉ dẫn của chuyên gia Trung Quốc. Với bàn tay lành nghề, các thợ thủ công đã làm ra sản phẩm chín đều, không cong vênh, độ cứng hoá sành.

Để thiết kế ngôi nhà này ông Hoàng Yến Tchao đã mời cố vấn người Pháp và một cố vấn người Trung quốc đảm nhiệm. Do vậy kiến trúc nhà Hoàng A Tưởng là sự kết hợp kiến trúc Âu và Á. Hai kiến trúc sư này vừa thiết kế vừa giám sát thi công.

Ngôn ngữ trang trí kiến trúc là sự kết hợp phong cách phương Đông và phương Tây. Phong cách phương Tây thể hiện ở những cột được đắp nổi, thể hiện sự vững chắc cho ngôi nhà. Đây là một phần của kiến trúc gô tích ở phương Tây từ thế kỉ XII. Hệ thống vòm tường, hành lang, hệ thống lò sưởi, ống khói trên mái, họa tiết cành nho xung quanh ngôi nhà là theo phong cách Pháp.

Hệ thống mái vòm, cột đắp nổi – một phần của kiến trúc gô tích ở phương Tây

Họa tiết trang trí chùm nho được đăp nổi ở mặt trước ngôi nhà

Phong cách châu Á thể hiện ở hình dáng ngôi nhà đó là hình chữ Môn, trên bức bình phong trước cửa người ta trang trí bằng hình chữ song hỉ. Đây là một kiểu thiết kế đặc trưng của phương Đông.

Các ô thoáng ở bình phong được thiết kế từ chữ song hỉ cách điệụ

Phía dưới là các lỗ châu mai

Vật liệu xây dựng cũng có sự kết hợp giữa phương Đông và phương Tây. Hệ thống xà gồ, vì kèo làm theo kiểu phương Tây. Nhưng lợp ngói âm dương, là một loại ngói phổ biến ở địa phương lúc bấy giờ. …..

Một điều đặc biệt trong thiết kế phong thủy hút gió tự nhiên của dinh thự mà các công trình khác không có: Quý khách để ý một chút sẽ thấy khi đứng trong khuôn viên của dinh thự cho quý khách cảm nhận được sự kín đáo, chắc chắn nhưng những luồng gió tự nhiên không thiếu ở tất cả các góc khuất, kể cả lối hành lang 2 bên ra phía sau nhà. Điều đó cũng thấy rằng việc thiết kế kiến trúc tận dụng những điều tự nhiên để tạo ra sự kết hợp hài hoà trong cấu trúc Á – Âu có một không hai này.

Nhà Hoàng A Tưởng có một kiến trúc đặc biệt ít gặp. Nó là thể loại công trình kết hợp vừa để ở, để làm việc và là pháo đài phòng thủ. Đây là một loại hình kiến trúc hiếm có trong di sản di tích kiến trúc Việt Nam. Bố cục tòa nhà như một pháo đài, với một cổng chính và hai cổng phụ. Trước đây, bao quanh khu dịnh thự rộng 10.000m² còn có bức tường đất trình dày 80cm và cao 2,8m. Và thiết kế đường cho lính tuần tra canh gác.  Trên bức bình phòng phía trước nhà bố trí các lỗ châu mai. Điều này thuận tiện cho việc bảo vệ. Trước đây với vũ khí thô sơ là súng hoa cải và mũi tên nên với những thiết kế lỗ châu mai sẽ giúp cho đạn bắn từ trong ra dễ dàng mà lại chắn được đạn bắn từ ngoài vào.

Dinh thự trước đây có tường thành bao quanh, 1 cổng chính 2 cổng phụ, phía trên là vọng gác

Trong khuôn viên ngôi nhà còn có căn hầm được xây dựng để làm nơi thoát hiểm cho gia đình họ Hoàng khi có binh biến xảy ra. Căn hầm có độ dài gần một cây số dẫn đến một cái hồ sau núi, tại khu vực đó có một hòn đảo, khi cần bàn bạc những vấn đề chính trị quan trọng, ông Tchao thường đi theo lối hầm này đến đó để đảm bảo sự bí mật và an toàn. Cũng từ hầm trú ẩn này vào năm  1950, khi bộ đội ta tấn công vào gia đình họ Hoàng đã theo hầm ngầm dài cả cây số chạy thoát ra chân núi phía sau Dinh thự. Sau này, bộ đội Việt Nam đã tu sửa gia cố lại căn hầm này để làm hầm chỉ huy của bộ đội ở vùng Bắc Hà sau chiến tranh biên giới 1979.  Nhưng cũng có ý kiến cho rằng đây là căn hầm được bộ đội ta đào vào thời kì chiến tranh biên giới Việt Trung 1979. Căn hầm cũng là một minh chứng cho ngôi nhà như một pháo đài phòng thủ.

Hầm thoát hiểm của ngôi nhà

            Dưới gầm các cầu thang đều có bể hứng nước mưa, đường ông dẫn nước mưa từ mái nhà xuống. Trong vùng trước đây sử dụng nước mạch từ khe núi để sinh hoạt và ăn uống nhưng vào mùa khô hay bị cạn nước. Có thể gia đình họ đã cho xây dựng bể nước để trữ nước vào mùa khô. Đây cũng là một chi tiết thể hiện sự phòng thủ của ngôi nhà. Nếu có biến, nước mạch bị ngắt không chảy về, người ta không thể ra ngoài thì vẫn có nước để dùng trong một khoảng thời gian nhất định.

Bể nước mưa được xây dưới gầm cầu thang

Dinh thự Hoàng A Tưởng sau gần 100 năm tồn tại cùng mưa - nắng, sau nhiều lần tu sửa, đã mất đi phần nào vẻ cổ kính. Nhưng nét đẹp hài hòa trong sự pha trộn kiến trúc, sự vững trãi của một dinh thự, một pháo đài vẫn còn rất rõ nét. Nét kiến trúc độc đáo đã trở thành điểm nhất để thu hút du khách gần xa.

Nguyễn Đình Chiểu