Đây là một công trình kiến trúc xây dựng từ đầu thế kỉ XX và đã được nhà nước công nhận là di tích lịch sử văn hóa vào năm 1999. Năm 2007 dinh thự đã được trùng tu tôn tạo. Hiện nay nó đã trở thành một điểm tham quan nổi tiếng của vùng Bắc Hà nói riêng và tỉnh Lào Cai nói chung.

Dinh thự Hoàng A Tưởng từ phía trong - Ảnh: Phan Phượng

Dinh thự Hoàng A Tưởng là chứng tích lịch sử của vùng cao nguyên trắng. Chủ nhân cũ là ông Hoàng Yến Tchao và người con của ông là Hoàng A Tưởng. Cha con ông là người Tày, thổ ty của vùng Bắc Hà thời Pháp. Người dân trong vùng quen gọi ông là Vua Mèo. Vì trước đây hơn 70% người dân trong vùng là người Mông. Ông Hoàng Yến Tchao đã cai quản vùng đất Bắc Hà từ khoảng năm 1905 và độc quyền buôn bán muối và thuốc phiện, hàng nhu yếu phẩm cho người dân địa phương. Cha con ông xây dựng dinh thự nhờ vào những nguồn lợi trên. Vì thế có thể nói dinh thự chính là thành quả, là mồ hôi xương máu của các đồng bào, các dân tộc anh em Bắc Hà.

Theo dân gian kể lại dinh thự được khởi công vào năm 1914 và hoàn thành vào cuối năm 1921. Để xây dựng dinh thự cha con ông Hoàng Yến Tchao đã nhờ thầy phong thủy tìm vị trí thích hợp, thuê hai kiến trúc sư người Pháp và người Trung Quốc để thiết kế. Vì thế dinh thự có sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc châu Âu và châu Á. Ngoài ra ông còn thuê máy bay trực thăng chở sắt thép xi măng từ Hà Nội lên. Gạch và ngói được nung tại địa phương bởi thợ thủ công lành nghề. Nhân công được tuyển dụng tại chỗ và nhiều nơi khác có cả các thợ lành nghề ở miền xuôi, trong đó chủ yếu là phu lính, tội phạm. Đặc biệt những bản làng nào không có người thì phải đóng tiền, lợn, gà thay thế.

Dinh thự được thiết kế vừa làm nơi ở, nơi làm việc, vừa như một pháo đài phòng thủ kiên cố. Tổng diện tích dinh thự lúc đó là 10.000m2. Bao quanh nó là một bức tường đất trình, dày 80cm và cao 2,8m. Binh lính có thể đi tuần tra canh gác trên đó. Bốn phía tường rào đều có lỗ châu mai. Dinh thự xưa kia có 3 cổng, trong đó có 1 cổng chính, 2 cổng phụ. Để bảo vệ cho dinh thự cha con họ Hoàng duy trì thường xuyên 2 trung đội lính canh phòng. Trong dinh thự có tất cả 36 phòng. Dãy nhà chính dành cho chủ nhân ở và làm việc. Hai dãy nhà phụ thấp và nhỏ hơn ở phía sau dành cho binh lính và người hầu. Ngoài ra, dinh thự còn có phần phụ bao gồm chuồng ngựa, kho lương thực… Lịch sử thay đổi, bộ đội tiến vào giải phóng Bắc Hà vào năm 1950. Gia đình họ Hoàng đã bỏ đi Pháp ngay trước ngày Bắc Hà giải phóng.

Từ đó đến nay trải qua thời gian dài với những thăng trầm biến cố của lịch sử, dinh thự đã thu hẹp lại chỉ còn 4000m2 nhưng vẫn giữ được vẻ thâm nghiêm của một dinh thự cổ độc đáo về kiến trúc, ẩn chứa lịch sử ... Chính vì lẽ đó mà đã thu hút hàng nghìn lượt khách trong và ngoài nước đến tham quan và tìm hiểu về dinh thự.

Nguyễn Đình chiểu