Người Mông rất chú trọng đến việc chọn đất làm nhà và không làm hai ba nhà ở sát nhau, kể cả là anh em ruột. Vì người Mông khi làm lễ ma chay cho người thân theo tục lệ thổi khèn, kèn, tù và, vác nỏ đi vòng quanh nhà để xua đuổi ma đói khỏi về quấy rầy và người chết sẽ được bình yên đi về cõi vĩnh hằng.

Nhà trình tường truyền thống của người Mông

Khi đã chọn được đất lành, họ san nền, kê móng và trình tường. Trình tường là công việc khá công phu, người ta làm khuôn gỗ có chiều dài khoảng 1,50m; rộng 0,45m - 0,5m, dựng cho khuôn thật chắc chắn để khi đổ, nện đất không bị rơi ra và bức tường thẳng như ta đổ bê tông. Đất trình tường là đất có độ dẻo, không có rễ, mùn cây cỏ hay đá to. Đất được đổ từng lớp, mọi người dùng vồ đập nện cho đất kết dính. Công việc trình tường được thanh niên trai tráng trong làng giúp đỡ, trong khâu này, người lạ và phụ nữ không được vào. Khi tường được trình xong, gia chủ chọn ngày tốt làm lễ xin thần rừng, thần cây để thần không quở mắng thì nhà cửa mới yên ổn, gia đình mạnh khỏe, hạnh phúc sau đó mới vào rừng chặt hạ cây làm cột cái và đặt nóc. Cây phù hợp là cây không sâu mọt, không mất ngọn và thẳng để tượng trưng cho sự vững vàng, cứng cáp của chủ nhà. Với cây để làm nóc nhà, khi đã chặt, khiêng về phải đặt lên nóc ngay, không được để xuống đất. Cửa chính làm bằng gỗ tốt, mở vào phía trong, then cài bằng gỗ, không dùng then sắt và bản lề sắt; bởi cánh cửa mở ra đóng vào tượng trưng cho lòng người ấm áp, cởi mở, chân tình.

Tường đã được trình đất khá tỉ mỉ và chắc chắn

Kết cấu nhà thường được chia thành 3 gian 2 cửa (1 cửa chính, 1 cửa phụ) và 2 cửa sổ nhỏ. Các gian nhà được bố trí một các hợp lý. Gian bên trái dùng để đặt bếp nấu và buồng ngủ của vợ chồng chủ nhà. Gian bên phải đặt bếp sưởi và giường khách. Gian giữa có diện tích rộng nhất và cũng là nơi trang trọng nhất của ngôi nhà dùng để bàn thờ tổ tiên. 

Ngôi nhà của người Mông Lào Cai mặc dù được xây dựng còn rất thô sơ, nhưng cũng không thể phủ nhận rằng kiến trúc truyền thống của họ thực sự rất độc đáo, khá an toàn nếu có thú dữ, lại vừa ấm áp khi tiết trời trở lạnh.

Phương Chi